De graancirkel is rond
Mennonieten trokken de hele wereld over als gevolg van vervolgingen, niet geaccepteerd worden en de keuze voor een geweldloze levensstijl. Graan vergezelde de mennonieten op hun trektochten en de reis van dat graan over de wereld duurt al ruim 450 jaar. Keer op keer vertrokken ze weer, meestal gedwongen, op zoek naar nieuwe grond waar ze zichzelf in leven konden houden met onder meer graan. Dat is de levende beleving van families die deze tochten in hun geschiedenis met zich meedragen. Graan heeft mennonieten leven gegeven en doet dat nog steeds. Graan zelf is ook leven. Laat de graankorrel voor wintertarwe los in de grond en na een jaar heb je nieuwe volgroeide korrel in de aar. De reis van de graankorrel staat voor de trektochten van de mennonieten. Beide houden elkaar al eeuwen in leven.
Smokkelen
Graankorrels zijn klein en op hun vlucht namen mennonieten hun zaden mee. Ze smokkelden de zaden naar nieuwe oorden, omdat ze onzichtbaar zijn te vervoeren en te bewaren. Mennonieten naaiden zaden in zomen van jurken of verborgen die in korsetten. Poppen vulden ze op met bonen. In een geheime lade van een kist smokkelden ze graan van de Oekraïne naar Amerika. Een doopsgezinde tuinman heeft eens gezegd dat hij gelooft dat de mensen met zoveel aandacht voor hun zaden zorgen, omdat ze het leven vertegenwoordigen. Zonder zaden hadden mennonieten letterlijk geen leven.
Oergraan
In 1812 trokken de voorouders van Dale Friesen van de Vistula rivier bij Danzig naar het Krimgebied in de Oekraïne. Toen ook daar hun religieuze vrijheid bedreigd werd, emigreerden zij in 1875 over de Atlantische Oceaan naar Nebraska in Amerika. Onderweg namen ook zij hun kostbare zaad van de Turkey Red Wheat mee. Dit is een biologische wintertarwe, waarmee ‘niet is geknoeid’. Het graan groeit in lange stengels. Op de foto is dat goed te zien. Turkey Red Wheat groeit aanzienlijk langzamer dan andere soorten en heeft een latere oogstdatum dan andere winterharde tarwe. Dit oergraan is van bijzonder goede kwaliteit en bevat meer voedingsstoffen.
Akkerbouwer Danny Jones, die het graan nu verbouwt in Ohio is erg enthousiast. Het graan kan regen, wind en sneeuw verdragen. Als het is platgeslagen door het weer, richt het zich weer op. En het brood, dat gebakken wordt van het meel dat van dit graan wordt gemalen, is bijzonder smaakvol en voedzaam. Dit graan dat zich na tegenslagen weer opricht, staat symbool voor mennonieten die onverstoorbaar steeds naar nieuwe oorden trekken om daar een nieuw bestaan op te bouwen.
Menno en Dale
Voor de tentoonstelling Menno Simons Groen in 2018 in Witmarsum was Menno de Vries, medebedenker en medesamensteller van de tentoonstelling op zoek naar dat Turkey Red Wheat. De Vries is akkerbouwer en veehouder in Witmarsum én doopsgezind. Een zoektocht op internet leidde hem naar een supermarkt in Ohio. Via deze supermarkt kwam contact tot stand met Edward Hill en Dale Friesen.
De supermarkt zocht een graansoort die lokaal gekweekt kon worden om brood van te bakken. Iedereen zei dat er in Ohio geen graan kon groeien vanwege de winters. Edward Hill, een kenner van oude graansoorten die was opgegroeid in een boerengemeenschap, herinnerde zich uit zijn jeugd, dat er graan was dat wel tegen de winter kon. Hij vond een boekje over de Mennonites afkomstig uit Rusland (Oekraïne) en hun Turkey Red Wheat. Zo kwam hij ook in contact met Dale Friesen. Zoals zijn naam al doet vermoeden, een man afkomstig uit een familie uit de noordelijke Nederlanden. Hij herinnerde zich nog hoe zij als kind graan sorteerden om weer nieuw zaaigoed te hebben. Hij had nog wat van dat graan. Na het verzoek van Edward Hill ging Dale Friesen aan de slag. Eerst in zijn eigen tuin, op een stukje grond graan verbouwen voor eigen gebruik. Toen dat goed lukte, zaaide hij een paar hectare in en daarna zoveel dat de supermarkt er voldoende broden van kon bakken. Lorrin Dale Friesen verbouwt vandaag de dag dezelfde tarwe, Turkey Red Wheat, die zijn overgrootmoeder Maria Friesen (1856) meenam vanuit de Oekraïne.
Weer een nieuw begin
Voor Dale Friesen was het een experiment, om dit graan met die lange geschiedenis opnieuw te laten groeien. Hij besefte ook hoe bijzonder de smaak was, terwijl ze dit vroeger altijd gewoon vonden. Het verhaal van het graan werd symbool voor zijn familiegeschiedenis en de geschiedenis van de Mennonieten, die vanuit Friesland naar Gdansk, naar de Oekraïne, naar Nebraska en Kansas trokken. Het opnieuw planten van het graan in 2016 voelde voor hem als een nieuw begin.
Nadat Menno de Vries en Lorrin Dale Friesen met elkaar hadden gesproken over de telefoon, stuurde Dale Friesen een aantal zakken zaaigoed naar Witmarsum. Het graan ging weer naar huis, naar waar het ooit vandaan meegenomen was, zo voelde dat voor Dale Friesen. Menno kreeg er meteen het verhaal bij over de tocht over de wereld van de familie Dale Friesen door de eeuwen heen.
Inzaaien
Op 22 oktober 2018 zaaide Menno de Vries in Witmarsum een hectare grond in met het oergraan Turkey Red Wheat. Dit oergraan is na 5 eeuwen weer terug op de geboortegrond en hij wilde ontdekken hoe dit graan op de grond van Menno Simons groeit. Nadat het graan geoogst is wordt het ook verwerkt in Witmarsum. De plaatselijke molenaar maalt het graan dan tot meel en zal er broden van bakken. Een echt streekproduct komt zo tot stand.
Menno’s bôle
Na eeuwen kunnen inwoners van Witmarsum weer proeven hoe het brood, gebakken van oergraan, smaakt. En het is heerlijk! Onder de naam Menno’s bôle wordt het brood nu wekelijks verkocht.
Het verhaal van het graan en de geschiedenis van de mennonieten heeft vorm gekregen in een afbeelding, die bij elk gebakken brood in de supermarkt in Ohio wordt toegevoegd. De emotie van dit nieuwe begin wordt verwoord in de tekst: 2018 Seeds Arrive Home. Menno de Vries, akkerbouwer en vertrouweling in Witmarsum, is nu de zorgdrager van het graan op de grond van Menno Simons en heel Ohio mag dat weten. De graancirkel is rond.